🕊️ डॉ. सलीम अली : निसर्गाशी संवाद साधणारा पक्षीमहर्षी..

“ज्याने पक्ष्यांचं गाणं ऐकलं, त्याने निसर्गाचं हृदय ऐकलं.”

       -डॉ. सलीम अली

🎓 लेख क्र. 8 : आज 12 नोव्हेंबर.. डॉ. सलीम अली यांच्या जन्म दिनाच्या निमित्ताने.. ✍️

🕊️ डॉ. सलीम अली : निसर्गाशी संवाद साधणारा पक्षीमहर्षी..

निसर्गाच्या अनंत सुरावटीत काही जीव असे असतात, जे त्या स्वरांना शब्द देतात... त्यांना ओळख देतात... आणि माणसाला निसर्गाच्या भाषेचा अर्थ सांगतात. 

अशाच एका ऋषितुल्य जीवाचं नाव आहे...डॉ. सलीम अली, भारताचे “पक्षीमहर्षी”, ज्यांनी आयुष्यभर पक्ष्यांच्या चिवचिवाटातून मानवाला पर्यावरण संवेदनाचं धडे दिले.

12 नोव्हेंबर 1896 रोजी मुंबईत जन्मलेला हा विलक्षण बालक, पुढे भारतीय पक्षिशास्त्राचा जनक ठरला. लहानपणीच अनाथ झालेलं बालक जेव्हा एक छोटासा पक्षी मारून त्याची ओळख जाणून घेण्यासाठी Bombay Natural History Society कडे गेलं, तेव्हा कोणालाही ठाऊक नव्हतं की त्या क्षणी भारतीय विज्ञानाच्या इतिहासात नवं पान लिहिलं जात आहे. 

कारण त्या क्षणानंतर सलीम अली फक्त पक्ष्यांना पाहू लागले नाहीत तर ते त्यांच्याशी संवाद साधू लागले..

त्यांनी जीवनाचं सार एका साध्या पण गूढ तत्त्वात सांगितलं..,

 “If we kill nature, we kill ourselves.”

ही ओळ त्यांच्या संपूर्ण विचारविश्वाची मूळ आहे. सलीम अलींनी पक्ष्यांचं निरीक्षण केलं, पण ते निरीक्षण केवळ विज्ञानापुरतं मर्यादित नव्हतं; तर ते प्रकृती आणि मानव यांच्यातील आध्यात्मिक नात्याचं दर्शन होतं.

त्यांच्या “The Book of Indian Birds” या ग्रंथाने भारतीय वाचकाला निसर्गाशी जवळीक साधण्याचं एक माध्यम दिलं. 

त्यांनी सांगितलं की पक्षी फक्त रंग, रूप आणि सुर यांचं संमिश्रण नाहीत, तर ते पृथ्वीच्या संतुलनाचे प्रहरी आहेत. 

त्यांच्या अभ्यासामुळे भारतीय उपखंडातील पक्ष्यांच्या 10 खंडांमध्ये विस्तारलेली माहिती मिळाली..

ही केवळ संशोधन नव्हे, तर ज्ञान आणि प्रेमाचं सेतू होतं.

🌿 विज्ञान, संवेदना आणि राष्ट्रसेवा..

डॉ. सलीम अलींनी पक्ष्यांच्या संरक्षणासाठी आवाज उठवला तेव्हा पर्यावरण हा शब्दही समाजात फारसा रुजलेला नव्हता. त्यांनी जंगलं आणि अभयारण्यं केवळ प्राण्यांसाठी नव्हे, तर मानवी अस्तित्वाच्या शाश्वततेसाठी आवश्यक घटक म्हणून पाहिली.

त्यांच्या प्रयत्नांमुळे भरतपूरचं “Keoladeo National Park”, साइलेंट व्हॅली (केरळ) यांसारख्या अनेक परिसंस्था नष्ट होण्यापासून वाचल्या.

त्यांची जाणीव स्पष्ट होती.. ✍️

“निसर्गाशी वैर केलं तर, विकास नव्हे विनाश ओढवतो.”

ते वैज्ञानिक होते, पण त्यांचं विज्ञान केवळ प्रयोगशाळेपुरतं मर्यादित नव्हतं. त्यांच्या पावलांनी पर्वत, जंगले, वाळवंटं आणि समुद्रकिनारे फिरले. त्यांनी दुर्बिणीतून पाहिलेलं आकाश त्यांच्या लेखणीत उतरलं आणि Bombay Natural History Society च्या पत्रिकांतून जगभर पसरलं.

📚 ज्ञानाचा दीप आणि संवेदनांचा संदेश..

डॉ. अलींनी आपल्या लेखनातून शास्त्र आणि काव्य यांचं विलक्षण संमिश्रण साकारलं. त्यांच्या ग्रंथांमधून एकाच वेळी तर्कशुद्धता आणि निसर्गभक्ती झळकते. त्यांच्या शब्दांत वैज्ञानिक दृष्टी आहे, पण त्याच्या मागे दडलेला आत्मिक स्वर म्हणजे.. 

“माणूस आणि निसर्ग हे दोन नाहीत; ते एकाच श्वासाचे दोन प्रवाह आहेत.”

त्यांचा प्रभाव इतका गहिरा होता की भारतीय विद्यार्थ्यांना निसर्ग शिक्षणाचं एक नवं दालन उघडलं. 

आज जेव्हा आपण पर्यावरण विषयक शिक्षणाबद्दल बोलतो, तेव्हा डॉ.सलीम अलींच्या विचारांची सावली नकळत प्रत्येक पाठ्यपुस्तकावर उमटलेली असते.

🕊️ मानवी विचारसृष्टीतील पवित्र आवाज..

डॉ. सलीम अली हे केवळ पक्षिशास्त्रज्ञ नव्हते; ते संवेदनांचे साधक आणि विवेकाचे प्रवक्ता होते. त्यांनी माणसाला शिकवलं की विज्ञान म्हणजे केवळ विश्लेषण नव्हे, तर जाणिवांचा प्रवास आहे.

त्यांचं आयुष्य एक अखंड प्रयोग होतं..निसर्गाशी संवाद, ज्ञानाशी नातं, आणि मानवतेशी बांधिलकी.

त्यांनी दाखवून दिलं की विज्ञान हे मंदिर आहे, आणि निसर्ग हे त्याचं देवस्थान..

त्यांनी सांगितलं “पक्षी शिकवतात संयम, संतुलन आणि सामूहिकता. त्यांचा प्रत्येक उड्डाण माणसाला स्वातंत्र्याचा अर्थ सांगतो.”

🌸 त्यांचा वारसा – प्रेरणेचं पंख..

1987 साली ते या जगातून गेले, पण त्यांच्या उड्डाणाचा आवाज आजही ऐकू येतो..

प्रत्येक अभयारण्यात, प्रत्येक सकाळच्या पक्षीगाण्यात, आणि प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या डोळ्यात ज्यात निसर्गाचं सौंदर्य चमकतं.

त्यांच्या स्मृतीत भारताने स्थापन केलं..

“Salim Ali Bird Sanctuary” (गोवा) आणि “Salim Ali Centre for Ornithology and Natural History (Coimbatore)” जे आजही संशोधन, संरक्षण आणि जनजागृतीचं प्रतीक आहेत.

त्यांना मिळालेले पद्मभूषण (1958) आणि पद्मविभूषण (1976) हे सन्मान म्हणजे फक्त राज्याचं कौतुक नव्हे, तर निसर्गाच्या हाकेला प्रतिसाद देणाऱ्या एका ऋषिचं अभिनंदन होतं.

डॉ. सलीम अली यांनी आपल्याला शिकवलं..

“निसर्ग हा केवळ अभ्यासाचा विषय नाही; तर तो श्रद्धेचा विषय आहे.”

त्यांचं आयुष्य म्हणजे विज्ञान आणि अध्यात्माचा संगम, ज्ञान आणि प्रेमाचं मिलन,आणि मनुष्य आणि निसर्ग यांच्यातील नात्याचं पुनर्स्मरण.

आजच्या प्रदूषण, पर्यावरणीय संकटं आणि स्वार्थी विकासाच्या युगात डॉ. सलीम अलींचं जीवन आपल्याला सांगतं..

“उडता येणं हीच बुद्धिमत्तेची नव्हे, तर आत्म्याची कसोटी आहे.”

त्यांनी शिकवलं की, जो निसर्गाचं गाणं ऐकतो, तो जीवनाचं सार ओळखतो...आणि म्हणूनच, प्रत्येक विद्यार्थ्याने, प्रत्येक शास्त्रज्ञाने आणि प्रत्येक मानवाने डॉ.सलीम अलींच्या विचारांची जपणूक करायला हवी..कारण त्या विचारांत आहे मानवतेचा पर्यावरणीय भविष्यकाळ.

आज त्यांच्या जन्मदिवसाच्या निमित्ताने त्यांच्या कार्याचं स्मरण आणि विनम्र अभिवादन.. 🙏

टीप : ही माहिती इंटरनेटवरील मुक्त स्रोतांवर आधारित असून, तिचं सृजनशील विचार-संकलन, लेखन व संपादन स्वतंत्रपणे करण्यात आलं आहे. 

-संपादन..✍️

#विद्यार्थीमित्र प्रा.रफीक शेख 

-एक साहित्यप्रेमी, विवेकवादी आणि समाजमाध्यमकार..

🔰 The Spirit of Zindagi Foundation

"मानवी सामर्थ्याला जागवणारं प्रेरणेचं क्षितिज..!"

🎓 डॉ. ए.पी.जे.अब्दुल कलाम विद्यार्थी फाउंडेशन, परभणी.

शिक्षण | सेवा | प्रेरणा | प्रबोधन | सामाजिकता | संशोधन

#डॉसलीमअली #पक्षीमहर्षी #BirdManOfIndia #Ornithology #IndianNaturalist #NatureLover #NisargPrabodhan #पर्यावरणसंवर्धन #NisargacheRakshak #ज्ञानआणिसंवेदना #ScienceAndSpirituality #NisargashiSamvad #EnvironmentalAwareness #SalimAliJayanti #TheBookOfIndianBirds #NaturePhilosophy #प्रेरणादायीज्ञान #VivekVichar #NisargacheMan #SpiritOfZindagi #EducationalAwareness #StudentsInspiration #ShikshanPrerana #EnvironmentalEducation #पर्यावरणप्रेमी #विद्यार्थीमित्रप्रारफीकशेख #DrKalamFoundation #ZindagiFoundation #प्रबोधनात्मकलेखन #VivekwadPrerana #NisargBhakti